نی‌هایی که سر پناه می‌شوند

مردم خوزستان سازه‌هایی می‌سازند که در گرمای طاقت‌فرسای منطقه قابل استفاده است. این سازه‌ها که اغلب با نی ساخته می‌شوند، در عین سادگی زیبایی خاصی دارند که حتی می‌توان برای تماشای آن گردشگران فراوانی را به منطقه برد. به این سازه‌ها «مضیف» و«بیت‌القصب» می‌گویند  و بیشتر در اطراف تالاب‌ها یا هور ساخته می‌شوند. مطلب زیر حال و هوای هور و چگونگی ساخت مضیف را به تصویر می‌کشد.

اینجا زندگی رنگ و بوی دیگری دارد؛ خانه‌هایی بافته‌شده با نی، صید ماهی و پرندگان و آب تنی جاموس‌‌ها (نوعی از بوفالو‌ها). روابط صمیمانه ناشی از یکدلی و صمیمیت در میان مردم اینجا جریان دارد. اینجا همه و به کمک هم چرخ زندگی را به گردش درمی‌آورند؛ زنان دوشادوش مردان و کودکان در کنار بزرگتران، همه در تکاپو هستند که حرکت زندگی در هور ایستا نباشد.بیت‌القصب (خانه نی) خانه‌ای است که بیشتر مردم ساکن هور از آن استفاده می‌‌کنند و بسیار ساده و با نی و لوازم موجود در هور ساخته می‌شود.

فرشی که از نی بافته‌شده به‌عنوان یکی از مواد ساخت بیت‌القصب مورد استفاده قرار می‌‌گیرد. بومیان هور، نی را با تیغی که از ابتکارات آنهاست به دو نیم می‌کنند و با چوبی تخت که برای این‌کار تراشیده و آماده شده است می‌‌کوبند. ساختار لایه بیرونی نی به‌گونه‌ای است که مانند عایق از نفوذ آب، سرما و گرما جلوگیری می‌کند و باعث تعدیل هوای داخل بیت‌القصب نسبت به هوای بیرون می‌شود. علاوه بر بیت‌القصب یک نوع سازه دیگر وجود دارد که هر کسی توان ساختن این نوع سازه را ندارد؛ بیشتر، بزرگان هر عشیره یا بزرگ خاندان چنین خانه‌هایی دارند که به آن مضیف می‌‌گویند.

واژه«مضیف» مشتق از «ضیف»، هم‌خانواده «ضیافت» و به معنای پذیرایی یا محل پذیرایی است. از زمان‌های بسیار دور مردم جنوب خوزستان که در حاشیه و متن هور‌‌ها زندگی می‌‌کنند و همگی عرب‌زبان هستند، درون خانه‌هایی از جنس نی (بیت‌القصب) به‌سر می‌برند. اما مضیف با بیت‌القصب تفاوت زیادی دارد و مانند خانه‌ای اعیانی در مقابل خانه‌های معمولی چشم‌ها را نوازش می‌‌دهد.کسانی از مضیف استفاده می‌کنند که جایگاه اجتماعی و مالی بهتری نسبت به دیگران دارند. بزرگان قوم (شیوخ) یا کسانی که مکنت مالی دارند، همیشه برای پذیرایی از مهمانان خویش از مضیف استفاده می‌‌کنند که از نظر ساختاری بسیار زیباست. مشبک‌های چشم‌نواز و بوریا‌های طلایی رنگ در طلوع خورشید زیبایی خاصی به طبیعت اطراف می‌بخشد.

این نوع سازه‌ها برای مهمان‌نوازی، جلسات قومی‌‌، حل اختلاف‌ها و نشست بزرگان قوم ساخته می‌شود. وسعت زیاد مضیف در قدیم نوعی افتخار برای بزرگ قوم به‌حساب می‌‌آمد. داخل مضیف با فرش‌های دستباف، بالش‌های خوش‌رنگ‌پر، منقل زیبا، دله و فنجان‌های قهوه‌ و عود‌های خوشبو و هنرهای محلی تزیین می‌شود.ساخت مضیف سخت و مشقت‌بار است و هر کس توانایی ساخت آن را ندارد. هنر ساخت مضیف استاد خاص خود را می‌‌طلبد. بریدن نی از درون هور از سخت‌ترین مراحل است. وجود مار‌های سمی‌‌، پشه‌های خونخوار و زالو‌ها، سختی کار را چندین برابر می‌کند. پس از بریدن ، کارگران نی‌‌ها را دسته‌بندی می‌کنند و کناری می‌گذارند تا به خشکی منتقل شوند.

نی‌‌ها دو پوسته متفاوت دارند که در مرحله اول سازندگان مضیف یک پوسته را از نی‌‌ها جدا می‌‌کنند. نی‌‌های یک پوست گرفته شده، بیشتر برای ستون‌های اصلی و فرعی استفاده می‌‌شوند.

حمل هر ستون براساس بزرگی یا کوچکی، به ۵ تا ۸ کارگر نیاز دارد. پس از کارگذاشتن  ستون‌ها درون گودال‌‌ها و تثبیت آنها با چوب‌های بلند و فشار آوردن از دوطرف به ستون، نوبت به محکم کاری ستون می‌‌رسد. محکم‌کاری با ملاط کاهگل انجام می‌شود. بعد از یک تا دو شبانه‌روز با خشک شدن ملاط ستون‌ها محکم می شوند. البته در این مدت کارگران و استادکاران مشغول آماده کردن ستون‌های افقی می‌‌شوند. پس از آماده کردن ستون‌های افقی و محکم شدن ستون‌های عمودی، نوبت به بستن دو سوی ستون‌های عمودی روی همدیگر  می‌رسد. برای انجام این کار باید از تعداد زیادی کارگر ماهر و قوی استفاده کرد. کارگران به چهار دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول طنابی را به یک ستون می‌بندند وپشت ستون مقابل می‌ایستند، دسته دوم هم عکس دسته اول عمل می‌کنند.

دسته سوم هم هر کدام با چوب بلندی که ابتدای آن چوبی هلالی شکل کار گذاشته‌اند و همزمان با کشیدن طناب‌ها از طرف دسته اول و دوم با فشار آوردن به سرستون نی‌‌ها کمک می‌کنند تا ستون‌ها به سمت داخل خمیده شوند. وقتی این کار با موفقیت انجام شد دو سر ستون‌های مقابل روی هم قرار می‌گیرند. در اینجا دسته چهارم که بین ۴ تا ۶ نفر هستند، با استفاده از ابتدایی‌ترین ابزار  و  ایستادن روی داربستی از چوب‌ها، دو سر ستون‌های مقابل هم را با طناب‌های بافته شده از نی به هم می‌بندند.

وقتی تمام ستون‌های مقابل همدیگر بدین ترتیب روی هم قرار گرفتند نوبت بستن ستون‌های افقی روی ستون‌‌های عمودی می‌رسد که این کار با توجه به بلندی ستون‌ها که گاهی به ۳ متر هم می‌رسد، با استفاده از داربست چوبی از بالاترین نقطه مضیف شروع می‌شود. بعد از نصب مشبک‌های زیرین نوبت به نورگیر و ستون‌های جلو و پشت مضیف می‌‌رسد که  نصب نورگیر‌ها با برش بوریا در شکل‌های زیبای هندسی و کارگذاشتن مشبک انجام می‌شود و ستون‌های نگه‌دارنده هم با استفاده از نی‌‌های پوست گرفته (در هر قسمت ۲ ستون کوچک در وسط و ۲ ستون بزرگ در کناره‌ها) انجام می‌شود.

بعد از نصب ستون‌ها مضیف آماده است و نوبت به فرش و تزئینات داخلی آن می‌رسد. با توجه به بضاعت صاحب مضیف، کف آن با فرش‌های دستباف بومی ‌‌و بالش‌های خوش‌رنگ‌پر و کناره‌های رنگین فرش می‌شود. منقل، قوری بزرگ، استکان‌های رنگارنگ، دله و فنجان قهوه جزء لاینفک یک مضیف است، زیرا برای پذیرایی از مهمانان همه این لوازم استفاده می‌شود. به امید روزی که شما مهمان عزیز ما در مضیف باشید تا لذت نوشیدن یک فنجان قهوه عربی و یک استکان چای شیرین را به معنای واقعی حس کنید.